4.3 Stikstofbemesting

Versie: april 2024

De hoogte van de stikstofbemesting beïnvloedt het rendement van de teelt van suikerbieten. Te weinig stikstof betekent een lagere wortelopbrengst en te veel stikstof is nadelig voor het suiker­gehalte en de winbaarheidsindex (WIN). Vooral het suikergehalte is bij de uitbetaling erg belang­rijk. Bij de huidige uitbetalingsmethodiek met een gehalteverrekening van 9% is een één procent hoger suikergehalte financieel gezien ongeveer evenveel waard als acht ton per hectare extra aan wortelopbrengst. Hierbij is uitgegaan van 85 ton bieten per hectare.

Figuur 4.3.1 De stikstofvoorziening is bepalend voor de opbrengst. Op deze foto, genomen op een stikstofproefveld, is duidelijk te zien dat het gewas zonder stikstofgift (vooraan) achterblijft in groei. Daarachter is het gewas met 220 kg stikstof per hectare bemest.

4.3.1 Hoogte van de stikstofgift

De hoogte van de stikstofgift kan men bepalen door gebruik te maken van de adviesformule:

N-gift (kg/ha) = 200 – 1,7 × Nmin (tot 100 kg/ha in laag 0-60 cm).

De hoeveelheid Nmin kan men in de maanden januari en februari vaststellen door een grondmonster te laten analyseren. Dit kan eventueel ook in maart, maar dan bestaat de kans dat door oplopende (bodem)temperaturen de stikstofmineralisatie in de grond op gang komt en daardoor de Nmin-hoeveelheid in de grond toeneemt. De hoeveelheid Nmin in de formule is de hoeveelheid voor de plant beschikbare stikstof die na de voorgaande wintermaanden nog in het bodemprofiel (laag 0-60 cm) achtergebleven is.

Figuur 4.3.2 De optimale stikstofgift is gebaseerd op de hoeveelheid minerale stikstof die na de winter in het profiel (0-60 cm) is achtergebleven. Voor een nauwkeurig advies is een Nmin-monster dan ook aan te bevelen.

Men kan de hoeveelheid Nmin in de bodem proberen in te schatten. Dit is eigenlijk alleen enigszins verantwoord als er geen dierlijke mest in het najaar is aangewend en/of als er geen groenbemester is geteeld. De Nmin-voorraad in de grond op percelen die geen dierlijke mest hebben gekregen, is door de jaren heen op zand­grond gemiddeld 25 kg per hectare, op zavel- en lichte kleigronden 35 à 40 kg per hectare en op de zwaardere kleigronden 50 à 55 kg per hecta­re. Na een natte winter is de Nmin-voorraad lager dan deze waarden, na een droge winter hoger. Bij een Nmin-voorraad tussen 100 en 140 kg per hectare is het advies om 30 kg stik­stof per hectare te geven en boven 140 kg per hectare om geen stikstof te geven; zie figuur 4.3.3.

Figuur 4.3.3 De stikstofbemestingsadvieslijn; de bodemvoorraad wordt bepaald in de laag 0-60 cm.

Het advies dat met de formule berekend is moet, indien van toepassing, worden gecorrigeerd voor:

• de teelt van een groenbemester

Korting op N-gift (kg/ha):

¹ kruisbloemigen: bladrammenas, gele mosterd en bladkool;
vlinderbloemigen: klaversoorten en wikke;
grasachtigen: raaisoorten en winterrogge.

De korting geldt voor goed ontwikkelde groenbemesters. Voor matig ontwikkelde groenbemesters kan de helft van de in de tabel genoemde kortingen worden genomen. Als de groenbemester al in de herfst is afgestorven of ondergewerkt en in de wintermaanden een Nmin-monster is genomen, dan is (een deel van) de stikstof uit de groenbemester al gemineraliseerd en wordt in het Nmin-monster gemeten. Daarom is de correctie met Nmin-monster lager. Omdat kruisbloemige groenbemesters snel verteren, zal deze stikstof al nagenoeg volledig omgezet zijn.

• dierlijke mestgift in voorafgaand najaar (N uit Norg)¹ tabel 4.3.4;
• gescheurd eenjarig grasland² -20 kg;
• gescheurd meerjarig grasland² -45 kg;
• slechte structuur, ondiepe beworteling +25 kg.
  1. De aftrek voor de toediening van dierlijke mest in het najaar is nodig, omdat er in het groei­seizoen (periode maart t/m augustus) nog stikstof uit de mest door minera­lisatie beschikbaar komt (zie paragraaf 4.3.4, tabel 4.3.4). In de Applicatie Stikstofbemesting kan deze mestgift worden ingevuld, waarna in het advies een correctie voor de nalevering van stikstof wordt opgenomen. Bij opgave van het bepaal­de N-gehalte van de mest wordt bij de berekening hiervan uitgegaan. Als men het N-gehal­te niet opgeeft, wordt gerekend met het gemid­delde gehalte van de betref­fende mestsoort. Als er geen Nmin-monster wordt genomen, moet men de stikstof­werking van de in het najaar gegeven mest inschatten (zie paragraaf 4.3.4, tabel 4.3.3). De in tabel 4.3.3 genoemde werkingspercentages gelden voor percelen zonder groenbemester;
  2. Als er geen Nmin-monster is genomen, kan men voor eenjarig en meerjarig grasland res­pec­tievelijk 50 en 100 kg stikstof per hectare aftrekken.

Algemene opmerkingen bij het advies:

• • een correctie voor de nalevering van gewasresten (uitgezonderd gescheurd grasland) is niet mee­ge­nomen, omdat de verschillen in nalevering tussen de gangbare voorvruchten van sui­kerbieten gering zijn (minder dan 10 kg per hectare);
  • de adviesformule is vastgesteld op basis van de resultaten van een groot aantal stikstofhoe­veelhedenproefvelden. De stikstofdepositie is dus (gemiddeld) in de formule verdiscon­teerd. Het advies hoeft hiervoor dus niet gecorrigeerd te worden. De stikstofdepositie in Nederland bedraagt overigens gemiddeld circa 15 kg per hectare;
  • er is geen correctie opgenomen voor het percentage lutum of organische stof. Uit de resul­taten van het grote aantal proefvelden die de basis van het stikstofbemestings­advies vormen, is niet gebleken dat een dergelijke correctie gerechtvaardigd is;
  • tot 1990 werd er geen rekening gehouden met de kosten van de stikstofmeststoffen. Vanaf 1990 zijn de adviesgiften met 20 kg N per hectare verlaagd door het getal 220 in de adviesformule te verlagen naar 200. Naarmate de kosten van de stikstofbemesting toenemen, zoals in 2022 gebeurde, zal de optimale stikstofgift lager uitkomen.

De hoogte van de stikstofgift is onafhankelijk van het tijdstip van zaaien en oogsten van de bieten. Suikerbieten nemen namelijk het leeuwendeel van de benodigde hoeveelheid stikstof op in de periode juni tot en met augustus. Na augustus komt door mineralisatie genoeg stikstof in de grond vrij om aan de (geringe) stikstofbehoefte te voldoen. De hoogte van de optimale stikstofgift is onafhankelijk van de hoogte van de wortel- en suikeropbrengst.

De adviesformule geldt niet voor dal- en veengronden. Een Nmin-monster is op deze gronden minder betrouwbaar door de heterogene ondergrond. Voor deze gronden geldt een bruto ­advies van 150 kg stikstof per hectare. Als één of meer van de correctieposten van toepassing zijn, moet men het advies hiervoor corrigeren.

Men moet bij de stikstofbemesting rekening houden met de gebruiksnormen (zie paragraaf 4.14.1).

Figuur 4.3.4 Bladrammenas is in veel situaties een geschikte groenbemester voorafgaand aan de bietenteelt. In het voorjaar ondergewerkt komt hieruit 40 kg stikstof beschikbaar voor de bieten.

4.3.2 Tijdstip van toediening

Kleigrond

De stikstofbemesting kan op kleigrond zowel voor als na het zaaien uitgevoerd worden. Om het risico op verliezen te beperken, heeft het de voorkeur om niet te vroeg te bemesten. Als nadien natte omstandigheden optreden, kan er door denitrificatie of uitspoeling stikstof verloren gaan. Bovendien vindt de opname van stikstof grotendeels pas plaats als het gewas snel ontwikkelt, doorgaans vanaf mei.

De verliezen door uitspoeling van kunstmeststikstof zijn doorgaans te verwaarlozen. Voordat de nitraatstikstof uit kunstmest uit de bewor­telbare zone is verdwenen, moet er wel erg veel regen gevallen zijn. Per 100 mm neerslag­over­schot (neerslag minus verdamping) is de verplaatsing van nitraat­stikstof in de grond op klei- en zavelgronden respectievelijk 20 en 30 cm.

Als men stikstof strooit binnen circa drie weken voor de geschatte zaaidatum is het advies om, in ver­band met de kans op zoutschade, niet meer dan 120 kg N per hectare geven. De even­tueel res­teren­de benodigde hoeveelheid kan dan in het twee- tot zesbladstadium van de bieten toegediend worden.

Het voordeel van bemesten na opkomst van de bieten, is dat er dan over relatief vlak land gereden kan worden, eventueel gebruik makend van (spuit)sporen. Dit kan tot globaal het zesbladstadium uitgevoerd worden.

Drijfmest mag op kleigrond uitgereden worden van 16 februari tot en met 31 juli. Wanneer er een groenbemester wordt gezaaid mag dit tot 15 september. Tussen 16 februari en 16 maart dient hier vooraf een melding van gemaakt te worden bij RVO. Vaste mest mag men op klei het hele jaar toepassen.

Zand-, dal- en lössgrond

Op zand-, dal- en lössgrond kan men zonder gevaar voor zoutschade alle benodigde stikstof, zowel organisch als anorganisch, kort voor het zaaien toedienen, mits de meststof zoals gebruikelijk ingewerkt wordt. Een gedeelde toepassing is ook mogelijk, maar levert onder de gangbare omstandigheden geen voordeel op. Wel betekent het opsplitsen van de stikstofgift dat er minder risico op verliezen is.

Drijfmest mag op zand-, dal- en lössgrond van 16 februari tot en met 31 juli gegeven worden. Bij de teelt van een groenbemester, dan mag dit tot en met 15 september. Tussen 16 februari en 16 maart dient hier vooraf een melding van gemaakt te worden bij RVO. Vaste mest mag van 1 januari tot en met 31 augustus toegepast worden. Tussen 1 januari en 1 februari is uitrijden alleen toegestaan als er vaste strorijke mest wordt gebruikt.

Het komt regelmatig voor dat de bieten in het begin van het groeiseizoen slecht groeien en er wat gelig uitzien. De oorzaak hiervan is vaak koude en/of zuurstoftekort door overvloedige neerslag. Stikstofgebrek kan hier niet de oorzaak van zijn. Op stikstofbemestingsproef­velden is op onbemeste veldjes voor begin juni namelijk zelden of nooit groeiachterstand geconstateerd. Op be­meste velden, bijvoorbeeld met 50 kg stikstof per hectare, was stikstofgebrek nooit voor circa half juni zichtbaar. Een lichte, gelige loofkleur kan ook een raseigenschap zijn. Rassen met een lichte loofkleur hebben geen hogere stikstofbehoefte dan rassen met een donkere loofkleur. Toch is men vaak bij slecht groeiende, gelige bieten geneigd om extra stik­stof te strooien. Deze extra stikstof brengt onnodige kosten met zich mee en verlaagt het suikergehalte en de winbaarheidsindex en dus ook de finan­ciële opbrengst.

Figuur 4.3.5 Door hevige neerslag kan het loof gelig kleuren omdat een zuurstoftekort optreedt. Een aanvullende stikstofgift heeft dan geen zin.

4.3.3 Wijze van toedienen

Volvelds

Het volvelds uitrijden van dierlijke mest dient emissiearm, dat wil zeggen: in de grond, te worden uitgevoerd. Voor vloeibare meststoffen als urean en spuiwater bestaat zoˈn verplichting niet. Deze meststoffen bevatten doorgaans relatief veel ammoniumstikstof, waarvan zonder inwerken een deel verloren kan gaan in de vorm van ammoniak. Inwerken is dus sterk aan te bevelen!

Figuur 4.3.6 Volvelds strooien van stikstofkunstmest kan zowel voor het zaaien als daarna gebeuren. Na het zaaien is de grond goed berijdbaar.

In de rij

Bij rijentoediening wordt de stikstof vijf à zes centimeter naast het zaad (aan één kant), op een diepte van ongeveer 5 centimeter geplaatst. Door de stikstof in de rij toe te passen, neemt de stikstofbenutting toe. Hierdoor kan gemid­deld 15% stikstof bespaard worden ten opzichte van volveldstoediening. Deze besparing kan oplopen tot 30% als de bieten vroeg gezaaid worden en een trage begingroei wordt verwacht. Ook bij slechte bewortelingsmogelijkheden door bijvoorbeeld een slechte structuur en/of aaltjesaantasting kan rijenbemesting tot een besparingseffect van 30% leiden.

Een bijkomend voordeel van rijentoediening is dat de meststof egaal wordt toegediend. Dit bevordert de gewasregelmaat. Bovendien worden overlappingen en strooibanen voorkomen. Omdat de meststoffen in de grond worden gebracht, zal er vrijwel geen stikstofemissie plaatsvinden, door bijvoorbeeld ammoniakvervluchtiging. Een voordeel ten opzichte van volvelds bemesting is ook dat er geen neerslag nodig is om kunstmestkorrels op te lossen.

Tegenover de voordelen staat een extra investering en een hoger gewicht (meststoftank, soms zwaardere trekker) dat over het land moet. Ook het opnieuw vullen van de tank kost wat tijd.

4.3.4 Keuze van de meststof

De stikstofbemesting kan men uitvoeren met kunstmest en/of organische mest. Als het stikstofgehalte van de organische mest tijdens het uitrijden niet bekend is en men uitgaat van een mediaan gehalte (zie tabel 4.3.2), dan is het advies om maximaal tweederde van de benodigde stik­stofgift in de vorm van organische mest toe te dienen. Zodra het stikstofgehalte van de mest bekend is, kan de eventueel resterende benodigde hoeveelheid stikstof met kunstmeststikstof worden gegeven. Hiermee wordt een te hoge stikstofbemesting vermeden. Als het stikstofgehalte van de mest tijdens het uitrijden bekend is, kan men zonder noemenswaardig bezwaar de volledige stikstofbehoefte met dierlijke mest dekken. Zorg dat de mest homogeen is en egaal wordt verspreid. De stelling dat bij gebruik van organische mest, vooral bij een lage Nmin-voorraad, een startgift met kunst­mest aan te raden is, is niet correct. Dit, omdat de stikstof in organische mest in principe hetzelf­de effect heeft op de suikerbieten als die in kunstmest. De voor de plant beschikbare stikstof in de mest bestaat grotendeels uit ammoniumstikstof. Deze is meestal binnen circa drie weken na toediening volledig omgezet in nitraat. In de eerste weken na zaaien is de opname door het gewas nog heel beperkt.

Een selectie van stikstof- en stikstofhoudende meststoffen staat in tabel 4.3.1.

Tabel 4.3.1 Enkele van de belangrijkste stikstof- en stikstofhoudende meststoffen.

¹ be = basenequivalent, weergegeven in kg CaO per 100 kg meststof. Is de waarde lager dan -5 dan is de meststof zuurwerkend, is de waarde hoger dan +5 dan is de meststof basisch werkend.

² Unika chili bevat ook 2,5% SO₃, 8,5% Na₂O en 0,2% B. Nitrakali plus bevat tevens 21% Na₂O en 0,05% B. Unika Calcium bevat tevens 12% CaO. Agrifirm bietenmix bevat tevens 18,4% Na₂O, 1,3% MgO, 0,2% B en 6,2% SO₃.

³ chloorarm = <2% Cl; chloorhoudend = >2% Cl.

Tabel 4.3.2 Samenstelling in gram per kg product¹ van de belangrijkste dierlijke mest­soorten, digestaat en compost. Waarde is niet bekend als er niets is ingevuld.

¹ Gekozen is voor de mediane samenstelling, omdat ze minder wordt beïnvloed door sterk afwijkende waarden in de gegevenssamenstelling dan het rekenkundig gemiddelde. Vaak wijkt de mediane samenstelling niet erg af van de gemiddelde samenstelling. Van de mestproducten, de digestaten en de compostsoorten is wel de gemiddelde samenstelling weergegeven.

² Indicatieve waarden.

Bron: Handboek Bodem en Bemesting. Voor digestaten: Crop Solutions.

Bij het gebruik van dierlijke mest moet, voor wat betreft de daarin aanwezige stikstof, reke­ning worden gehouden met werkingspercentages. Deze per­centages zijn vooral afhankelijk van de soort mest, het tijdstip van toedienen en de wijze van inwerken. Ze geven aan welk deel van de totale hoeveelheid stikstof in de mest eenzelfde wer­king heeft als kunstmeststikstof. In tabel 4.3.3 staan de werkingspercentages van in het najaar toege­diende vaste mest vermeld. Deze percen­tages gelden voor onbeteelde percelen, gemiddelde weersomstandigheden en gemiddelde Nmin- en Norg-gehalten van de mest.

Tabel 4.3.3 De stikstofwerking van in het najaar toegediende vaste dierlijke mest in percentage van het N-totaalgehalte van de mest. Dunne mestsoorten mogen in genoemde maanden niet en/of niet op onbeteelde percelen worden toegediend.

Als er een Nmin-bemonstering van de grond plaatsvindt in bijvoorbeeld februari, zijn deze werkingspercentages niet relevant. Een deel van de stikstof is namelijk al vrijgekomen. In het Nmin-monster wordt gemeten hoeveel Nmin uit dierlijke mest na de winter is overgebleven. Deze hoeveelheid wordt dus meegenomen in de bere­kening van het stikstofbemestingsadvies. Van dit advies moet men vervol­gens nog een hoe­veelheid stikstof aftrekken voor stikstof uit dierlijke mest die pas in het groeiseizoen als Nmin beschikbaar komt. In de Applicatie stikstofbemesting (www.irs.nl) wordt deze hoeveelheid berekend op basis van de getallen die in tabel 4.3.4 staan.

De stikstofwerking van in het najaar toegediende vaste kippenmest, vooral die van vlees­kui­kens, kan overschat zijn van­wege de hoge Norg-fractie in deze mest. Een deel van deze Norg-fractie is urinezuur, dat eigenlijk tot de Nmin-fractie behoort¹. Vaste kippenmest wordt echter niet of nauwelijks in de bietenteelt gebruikt.

Tabel 4.3.4 De hoeveelheid stikstof als percentage van N-totaal, dat tussen 1 maart en 31 augustus vrijkomt uit de organische stof in dierlijke mest en compost.

In tabel 4.3.5 staan de stikstofwerkingspercentages van in het voorjaar toegediende dierlijke mest vermeld. Dit van zowel de hoeveelheid Nmin, Norg en N-totaal. Wanneer jaarlijks dierlijke mest wordt gebruikt zijn de werkingspercentages hoger. Voor dunne mest van varkens is dit ongeveer 10 procentpunten hoger en voor rundvee ongeveer 20 procentpunten.

De stikstofwerkingscoëfficiënten die worden gehanteerd in de mestwetgeving, staan in paragraaf 4.14.1.

Voor zowel kunstmest als dierlijke mest is een egale verspreiding belangrijk voor de opbrengst en de interne kwaliteit van de suikerbieten. Voor de aanwending van dierlijke mest zijn wettelijke regels gesteld. De belangrijkste staan vermeld in paragraaf 4.14.

Tabel 4.3.5 De stikstofwerking van in het voorjaar (februari, maart, april) toegediende dierlijke mest en compost, uitgaande van mediane gehalten (tabel 4.3.2). Toediening van dunne mest en gier door bouwlandinjectie, vaste mest en compost bovengronds verspreid en direct daaropvolgend ingewerkt.

¹ G.L. Velthof, P.J. van Erp en J.C.A. Steevens. Karakterisering en stik­stof­mineralisatie van organische meststoffen in een nieuw daglicht; Meststoffen 1999; NMI.